Zweck - Aristoteles, Descartes, Spinoza


Der Gegensatz teleologischer und antiteleologischer Weltanschauung besteht schon in der antiken Philosophie. ANAXAGORAS führt den die Welt zweckmäßig gestaltenden »Geist« (s. d.) ein, ohne im einzelnen teleologisch zu verfahren. Auf den Menschen bezieht die Zweckmäßigkeit der Welt SOKRATES (Memor. I, 4, 4 squ.. IV, 3, 3 squ.). Die zweckmäßig gestaltenden Kräfte verlegt PLATO in die Ideen (s. d.), neben welchen die Materie die Quelle der blindmechanischen Notwendigkeit ist (Tim. 46C. Phaed. 97C squ.). Taut' oun panta esti tôn xynaitiôn, hois theos hypêretousi chrêtai tên tou aristou kata to dynaton idean apotelôn. doxazetai de hypo tôn pleistôn ou xynaitia all' aitia einai tôn pantôn ... logon de oidena oude noun dynata echein esti. tôn gar ontôn hô noun monô ktasthai prosêkei, lekteon psychên. touto de aoraton ... ton de nou kai epistêmês erastên anankê tas tês emphronos physeôs aitias prôtas metadiôkein, hosai de hyp' allôn men kinoumenôn, hetera d' ex anankês kinountôn gignontai, deuteras poiêteon dê kata tauta kai hêmin. lektea men amphotera ta tôn aitiôn genê, chôris de hosai meta nou kalôn kai agathôn dêmiourgoi kai hosai monôtheisai phronêseôs to tychon atakton hekastote exergazontai (Tim. 46D squ.). phêmi dê geneseôs men heneka de genesin allên allês ousias tinos hekastês heneka gignesthai, xympasan de genesin ousias heneka gignesthai xympasês (Phileb. 54C). ARISTOTELES rechnet die Zweckursache (to hou heneka) zu den Prinzipien (s. d.) der Dinge. Der Zweck ist eins mit der »Form« (s. d.) und bestimmt immanent, von innen aus, das Werden, die Entfaltung der Möglichkeit zur Wirklichkeit. Der Zweck ist telos (Ziel) geneseôs kai kinêseôs (Met. I 3, 983 a 31: vgl. V 2, 1013b 26). Alles naturgemäße Geschehen ist zweckmäßig (s. Gut). In der Natur geschieht nichts ohne Zweck: ho theos kai hê physis ouden matên poiousin (De coelo I, 2, 4. vgl. De an. III 12, 434a 31. De part. anim. I, 1). henekai tou gar panta hyparchei ta physei, ê symptômata estai tôn heneka tou (De an. III 12, 434a 31 squ.). Endzweck von allem ist Gott (s. d.), zu dem alles hinstrebend gezogen wird (Met. XII 7, 1072b 2 squ.). Infolge der Hemmungen seitens der Materie (s. d.) kann das Zweckmäßige nicht stets zustande kommen (vgl. Zufall). Die Stoiker betonen die für den Menschen berechnete Zweckmäßigkeit der Weltordnung (Cicero, De fin. III, 20, 67. De nat. deor. II, 53). Zweck des Handelns (telos) ist, hou heneka panta prattetai kathêkontos, auto de prattetai oudenos heneka (Stob. Ecl. II 6, 56). Die (auf den logoi spermatikoi beruhende) Zweckmäßigkeit des Weltganzen betonen die Neuplatoniker. Nach NEMESIUS ist der Mensch der Zweck der Natur (Peri phys 1). Antiteleologisch lehren die Epikureer, besonders LUCREZ (De rer. nat. I, 1021 squ.): »Nil ideo quoniam natumst in corpore ut uti possemus, sed quod natumst id procreat usum« (l. c. IV, 836 squ.). Die Scholastiker leiten die Zweckmäßigkeit der Welt (wie das Judentum und Christentum) aus der Allweisheit Gottes ab, wobei der Mensch in den Vordergrund der Zweckordnung gestellt wird. Nach THOMAS ist der Zweck (wie nach ALBERTUS MAGNUS, Met. I, 3, 1) »causa causarum, quia est causa causalitatis in omnibus causis« (De princ. nat. op. 31). »Finis est, in quo quiescit appetitus agentis vel moventis et eius, quod movetur« (Contr. gent. III, 3). »Kausalitas finis in hoc consistit, quod propter ipsum alia desiderantur« (l. c. I, 75). »Finis uniuscuiusque rei est eins perfectio« (l. c. III, 16). »Finis est prior in intentione, sed est posterior in exsecutione« (Bum. th. II. I, 20, 1 ad P. vgl. Aristot., Eth. Nic. III, 3). »Hoc dicimus esse finem, in quo tendit impetus agentis« (Contr. gent. III, 2). Es ist zu sagen, daß »omne agens in agendo intendat finem« (ib.). »Omne agens agit propter bonum« (l. c. III, 3). In der Natur geschieht nichts zwecklos: »Natura nihil facit frustra neque deficit in necessariis« (3 an. 14). »Prima... inter omnes causas est causa finalis« (Sum. th. II. I, 1, 2). Gott ist »finis rerum omnium« (Contr. gent. III, 17). »Necessitas naturalis inhaerens rebus, qua determinantur ad unum, est impressio quaedam Dei dirigentis ad finem, sicut necessitas, qua sagitta agitur, ut ad certum signum tendat, est impressio sagittantis et non sagittae« (Sum. th. I, 103, 1 ad 3). SUAREZ bemerkt: »Effectus causae efficientis, ut per se ab illa fieri possit, intrinsece postulat, ut alicuius gratia fiat« (Met. disp. 23, sct. 1, 7). - MICRAELIUS bestimmt: »Finis est causa, propter quam agit efficiens.« »Finis universalis (Weltzweck) est cuius gratia est mundus constitutus.« »Finis particularis est, ad quem tanquam ad suum scopum naturalem quaelibet res in suo genere lege naturoe tendit.« »Finis ultimus est, ad quem omnia intermedia tendunt. subordinatus, qui ad ulteriorem adhuc fertur finem.« »Finis cuius, hou, dicitur etiam finis internus, et est ipsa rei perfectio, propter quam res instituitur.« »Finis cui, , est finis externus seu usus rei ad alia relatus« (Lex. philos. p. 438 f.). Die Zweckmäßigkeit des Alls preist G. BRUNO, auch SHAFTESBURY. Zweckursachen nehmen in der Natur an R. CUDWORTH, H. MORE u. a.

Antiteleologisch lehren F. BACON (s. Idole, Mechanistische Weltanschauung), HOBBES (s. Mechan. Weltansch.), DESCARTES, welcher erklärt: »Quamvis... in Ethicis sit pium dicere, omnia a Deo propter nos facta esse, ut nempe tanto magis ad agendas ei gratias impellamur..., nequaquam tamen est verisimile, sic omnia propter nos facta esse ut nullus alius sit eorum usus. essetque plane ridiculum et inepfum id in Physica consideratione supponere« (Princ. philos. III, 3). Antiteleologisch ist SPINOZA. Unter Handlungsziel versteht er das Streben (»Per finem, cuius causa aliquid facimus, appetitum intelligo,« Eth. IV, def. VII). In der Natur gibt es keine Zweckursachen, alles geht streng kausal zu: »Ut iam autem ostendam, naturalem finem nullum sibi praefixum habere, et omnes causas finales nihil nisi humana esse figmenta, nihil opus est multis. Gredo enim id iam satis constare... praeterea ex iis omnibus, quibus ostendi, omnia naturae aeterna quadam neeessitate summaque perfectione procedere. Hoc tamen adhuc addam, nempe, hanc de fine doctrinam naturam omnino evertere. Nam id quod re vera causa est, ut effectum considerat, et contra. deinde id quod natura prius est, facit posterius. et denique id quod supremum et perfectissimum est, reddit imperfectissimum... Si res, quae immediate a Deo productae sunt, ea de causa factae essent, ut Deus finem assequeretur suum, tum necessario ultimae, quarum de causa priores factae sunt, omnium praestantissimae essent. Deinde haec doctrina Dei perfectionem tollit. nam si Deus propter finem agit, aliquid necessario appetit quo caret« (Eth. I, prop. XXXVI, app.). - Antiteleologisch lehren auch HUME, HOLBACH, MAUPERTUIS, REIMARUS (in gewisser Hinsicht) u. a.


 © textlog.de 2004 • 29.03.2024 10:57:29 •
Seite zuletzt aktualisiert: 26.11.2004 
bibliothek
text
  Home  Impressum  Copyright  A  B  C  D  E  F  G  H  I  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  Z